انواع توليت در آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام
در آستان منور حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام سه دسته متولي در طول تاريخ عهده دار امور آن بوده اند كه ميزان اختيارات و قدرت آنها نيز متفاوت بوده است:
دسته اوّل: متولياني كه مطلق امور آستانه را بر عهده داشته اند و از آنها به «متولي اوقاف مزار» يا «توليت اوقاف روضه منوره» و امثال آن تعبير شده است. و آنها مستقيماً از طرف شاهان به توليت آستانه منصوب مي شدند.
اين دسته از متوليان از ابتداي تأسيس و به وجود آمدن اوقاف در آستانه منوره، توليت را بر عهده داشته اند و اين نوع توليت تا اواخر قرن دهم ادامه داشته است و تا جايي كه متوليان آن، شناخته شده اند از سادات رضوي قم بوده اند.
به نظر مي رسد در زمان توليت آنها تمامي امور اوقاف و مديريت داخل حرم و نظم و انتظام آن و انتصاب مشاغل گوناگون به دست آنها بوده است. در احكام و فرامين شاهان در واگذاري توليت به اين متوليان تصريح شده كه «و از صواب ديد او كي در باب رواج و ضبط امور و اعمال روضه منوره مذكوره گويد، بيرون نروند و عزل و نصب خادمان و مشرفان و مجاوران مشهد معطره مذكوره به رأي او متعلق شناسند».(1)
دسته دوم و سوم: «متولي قديمي يا شرعي» و «متولي تفويضي يا جديدي» مي باشد. توضيح اينكه: در دوره حكومت صفويه براي اداره اوقاف در ايران، وزير خاص معين شد و دگرگوني در نحوه اداره اوقاف به وجود آمد. مي توان گفت كه قوانين و تشكيلات اداري اوقاف از آن زمان شكل گرفت و اداره امور اوقاف به يكي از بزرگان كه هم جنبه روحاني و علمي و هم جنبه ديواني و اداري داشت، واگذار شد و متصدي اين مقام به نام «صدر الصدور» و مقام بعد از آن «وزير اوقاف» و بعد «مستوفي موقوفات» ناميده مي شدند. آنها مناصب حكام شرع و مباشرين اوقاف تفويضي و متوليان و حفاظ و ساير خدمه مزارات از جمله آستان قدس رضوي، آستانه ري و آستانه مقدسه قم و ساير اماكن مقدس ديگر را تعيين مي كردند. تمامي آمار املاك وقفي و همچنين درآمد و مخارج آنها را به حضور مستوفي در مركز حكومت مي رساندند و او هم به همه محاسبات رسيدگي مي كرده است.(2)
در اين دگرگوني و شكل گيري قوانين اوقاف توسط صفويه در ايران، رقبات موقوفه اي كه داراي توليت طبق شرع و شرط واقف بود و متولي آن از طرف واقف به اسم يا صفات و مشخصات معين شده بود، «متولي قديمي يا شرعي» نام گرفت؛ چنان كه در آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام نيز فقط املاك وقفي قديمي، مانند: اوقاف بيگمي كه توليت آن به صورت موروثي با سادات رضوي بود، به عنوان متوليان قديمي و شرعي در دست آنها ماند.
در كنار توليت قديمي يا شرعي، سرپرستي آستانه ها و اوقاف جديد به عنوان «توليت تفويضي يا جديدي»، به كسان ديگري واگذار شد؛ همچنان كه در آستانه منوره حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام نيز همين قانون اجرا شد و توليت و سرپرستي آستانه و اوقاف جديد آن كه شامل تمامي امور آستانه بود، به سادات حسيني واگذار شد.
اولين متولي تفويضي يا جديدي از سادات حسيني، ميرزا سيد حبيب الله، فرزند سيد حسين كركي خاتم المجتهدين مي باشد. ميرزا حبيب الله از دانشمندان عظيم الشأن و جليل القدر و معاصر با شيخ بهائي رحمه الله مي باشد. اين خاندان همگي از فضلا و دانشمندان آن عصر بودند.(3)
و برادران ميرزا حبيب الله در مزار شاه نعمةالله در كرمان، شاه چراغ در شيراز و حضرت عبدالعظيم در ري و آستان مقدس امام رضا عليه السلام توليت داشته اند.
تقسيم توليت به قديمي و جديدي در آستان ملكوتي امام رضا عليه السلام و آستان مقدس حضرت عبدالعظيم حسني در ري نيز در همان زمان پديد آمد.
بنابراين، توليت قديمي يا شرعي آستانه حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام در كنار توليت تفويضي يا جديدي به وجود آمد و به امور اوقاف خاص كه واقف، توليت آن را به سادات رضوي داده بود، رسيدگي مي كرد و اين تا اواسط قرن سيزدهم با قدرت تمام ادامه داشت؛ اما به مرور زمان توليت جديدي و خاندان حسيني در قم قوت گرفتند و سادات رضوي و توليت قديمي ضعيف شدند و بعد از كشمكشهاي دامنه دار بين دودمان توليت قديمي و خاندان مقتدر حسيني در سال 1346 ه . ق. سرانجام بين نواده دختري ميرزا سيد محمد حسين و توليت تفويضي آستانه ميرزا محمد باقر متولي باشي، مصالحه شد و در مقابل يك سير نبات قمي، توليت قديمي آستانه به خاندان متولي باشي و ميرزا محمد باقر واگذار شد و اين براي ماندن و بقاي توليت قديمي در منصب سركشيكي آستانه بود و بعد از آن، خاندان حسيني قدرت مطلق را در آستانه مقدسه به دست آوردند.(4) و از آن زمان تا به حال، ديگر توليت آستانه به صورت قديمي و جديدي نمي باشد.
تاريخچه توليت در آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام و اماكن مقدس ديگر
فرهنگ وقف در دين مبين اسلام و مكتب اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله به وجود آمد و از زمان پيامبر خدا صلي الله عليه و آله تا به حال، آثار و بركات ديني، اجتماعي، فرهنگي و حتي سياسي و اقتصادي فراواني را در پي داشته است. در ايران نيز فرهنگ وقف از زمان ائمه عليهم السلام رونق گرفت و در اكثر بلاد ايران اموال زيادي وقف شد و مساجد، مدارس، رباطها، كاروانسراها، آب انبارها، بيمارستانها، پلها و به ويژه مراكز مقدس، چون آستان قدس امام رضا عليه السلام و آستانه مقدسه فاطمه معصومه عليهاالسلام داراي موقوفات فراواني شدند.(5)
در قرن سوم هجري و بعد از آن، فرهنگ وقف در جهان اسلام به ويژه در ميان شيعيان و پيروان اهل بيت پيامبر صلوات الله عليهم اجمعين رونق خاصي به خود گرفت و ائمه اطهار عليهم السلام در بلاد مختلف شيعه نشين داراي موقوفات زيادي شدند.
در شهر قم كه حرم اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله مي باشد، متوليان و وكلاي وقف و وجوهات شرعي از طرف امامان عليهم السلام بسيار بوده اند و همه آنها از شيعيان و موثقين و بسياري از آنها از روات و فقها و علماي بزرگ بوده اند.
صالح بن محمدبن سهل از طرف امام جواد عليه السلام(6) و احمدبن اسحاق اشعري قمي از طرف امام حسن عسكري عليه السلام(7) و به قرايني مسافر و ميمون و زكريا بن آدم از طرف ابو جعفر عليه السلام(8)، عبدالعزيزبن المهتدي وكيل امام رضا عليه السلام و علي بن ريان بن صلت وكيل امام هادي عليه السلام بوده اند.
اشعريهاي قم نيز كه از شيعيان اهل بيت عليهم السلام بودند، مزارع، سراها، ضيعتها و املاك بسياري به ائمه عليهم السلام وقف نموده، در اختيارشان مي گذاشتند و خمس اموال خود را براي آنها مي فرستادند؛ اما خلفا و حاكمان عباسي آن املاك وقفي را از دست آنها مي گرفتند و به اقطاع مي دادند و باز اشعريها املاك ديگري را خريداري مي كردند و وقف مي نمودند و به ساداتي كه به قم پناه مي آوردند، اموال و املاك بخشيده، آنها را غني و بي نياز مي نمودند.(9)
حسن بن محمد بن حسن قمي در فهرست كتاب «تاريخ قم» باب پانزدهم را به موقوفات و مطالب مربوط به آن اختصاص داده و براي موقوفات قم چهل نفر متولي از عرب و عجم و متولياني كه از طرف خلفا در قم بوده اند، ذكر كرده است؛(10) متولياني كه تا سال 378 هجري قمري (سال تأليف اين كتاب) بوده اند.
آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام ابتدا اوقافي نداشته جز باغ موسي بن خزرج كه وقف مقبره پاك حضرت فاطمه معصومه سلام الله عليها شد و طبعاً متولي هم نداشته است و بعد از اينكه زينب دختر امام جواد عليه السلام براي اولين بار در نيمه دوم قرن سوم، قبه و بارگاهي بر روي تربت پاك حضرت بنا كرد،(11) ابتدا توسط خادم اداره مي شد كه يكي از آن خادمين، حسين بن اشكيب قمي خادم القبر بوده است.(12)
اگر نگوييم در قرن چهارم، مطمئناً در قرن پنجم و ششم قمري آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام داراي اوقاف و متولي و شكوه و جلال بوده است. در كتاب «النقض» كه در حدود سال 560 ه. ق. تأليف يافته، آمده است: «آن سرايِ ستّي فاطمه بنت موسي بن جعفر عليهماالسلام به اوقاف و مدرس و فقها و ائمه و زينتِ تمام و قبولِ اعظم».(13)
متوليان قرن نهم هجري قمري مشخص هستند و آنها از سادات رضوي قم مي باشند. اولين متولي كه اسم او مشخص است، سيد فخرالدين نقيب رضوي مي باشد و اين از فرمان جهان شاه از شاهان تركمان قرا قويونلو و آق قويونلو در واگذاري منصب نقابت سادات و توليت موقوفات آستانه مقدسه به فرزند سيد فخرالدين، يعني سيد نظام الدين سلطان احمد روشن مي شود.(14)
قبل از سيد فخرالدين نيز متوليان اوقاف مزار و آستانه حضرت فاطمه معصومه بنت امام موسي الكاظم عليهماالسلام با بزرگان سادات رضوي بوده است. در متن فرامين و احكام شاهان مغول، مثل: تيمور و شاهرخ و همچنين تركمانان و شاهان صفوي تصريح شده كه «از قديم الايام الي يومنا هذا، منصب نقابت و تقدم سادات و توليت اوقاف روضه منوره و تربت مقدسه امام زاده معصومه بنت الامام ستي فاطمه عليها و علي آبائها التحية و السلام به آباء عظام و اجداد كرام جناب مشار اليه بلا مداخلت و مشاركت غير، مفوض بوده».(15)
با توجه به متن فرامين و احكام شاهان در واگذاري توليت اوقاف آستانه به سادات رضوي مي توان اين قول و نظر را نزديك به يقين دانست كه از ابتداي تشكيل توليت براي اوقاف آستانه مقدسه، متوليان آن از سادات رضوي بوده اند.
احتمال ديگري هست كه توليت آستانه مقدسه با نقابت و تقدم سادات قم همراه بوده است و كساني كه نقابت سادات قم را داشته اند، متولي اوقاف آستانه نيز بوده اند؛ چه نقباي سادات قم به تناوب از سادات حسيني شجري و ارقطي از نوادگان عبدالله باهر، فرزند امام سجاد عليه السلام و سادات رضوي از نوادگان امام جواد عليه السلام از نسل موسي مبرقع بوده اند.(16)
اين احتمال خيلي قوي نيست؛ چون تا اوايل قرن هفتم، هم تعدادي از بزرگان سادات رضوي و هم تعدادي از اكابر و بزرگان سادات حسيني منصب نقابت و تقدم سادات قم را بر عهده داشته اند و تعداد نقباي سادات حسيني حدود هيجده نفر شناخته شده و نقباي رضوي حدود هفت نفر از آنها تا قرن هفتم شناخته شده اند(17)؛ لذا نمي توان اين را قبول كرد كه لزوماً توليت اوقاف آستانه همراه با نقابت سادات قم به عهده آنها بوده است.
در يك صورت، اين احتمال مي تواند درست باشد كه بگوييم سادات قم در هر زماني دو نقيب داشته اند: يك نفر از نقباي سادات رضوي و يك نفر از نقباي سادات حسيني. و توليت آستانه به عهده نقباي سادات رضوي بوده است؛ اما اثبات اين، مشكل مي باشد.
احتمال سومي هم وجود دارد كه توليت اوقاف آستانه حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام بر عهده متوليان و وكلاي وقف منصوب از طرف امامان عليهم السلام در قم بوده است. ناگفته نماند كه ما اين اثر حتي شرح حال افرادي را كه احتمال آن مي رود توليت اوقاف آستانه را نيز بر عهده داشته اند، در بخش اوّل كتاب آورده ايم.
شيوه توليت در عصر صفويه تا پايان عصر قاجاريه
آستان منور حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام در قرنهاي پنجم و ششم داراي اوقاف و تشكيلات و توليت بوده و متولي، اداره امور اوقاف و تعيين مدرّس، فقها و ائمه جماعت و عزل و نصب تمامي مشاغل و مناصب را در آستانه به عهده داشته است.(18)
بعدها نيز تا اواخر قرن دهم هجري قمري علاوه بر تقدم و نقابت سادات قم و نواحي، توليت و امامت مسجد امام حسن عسكري عليه السلام و توليت مزار علي بن امام محمد باقر عليه السلام در اردهال و تمامي مزارات موجود در قم، همگي بر عهده متولي آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام بوده است. متولي آستانه، تمامي [صاحبان ]مشاغل و مناصب مختلف در آن را عزل و نصب مي نموده و تعيين خادمان و مشرفان و مجاوران آستانه و مسجد و مزارات ديگر قم با او بوده و هيچ حاكم، قاضي، والي و... حق دخالت و مزاحمت در امور او را نداشته است.(19)
اما در زمان حكومت صفويه و بعد از آن تا پايان قاجاريه شيوه اداره آستانه مقدسه كاملاً متفاوت گرديد؛ به طوري كه مشاغل و مناصب مختلف در آستانه از طرف شاهان معين مي شد.
و بعد از مقام توليت، منصب «استيفاء» (حسابداري) بالاترين شغل و مقام در آستانه مقدسه بوده كه اصطلاحاً به صاحب آن منصب و مقام، مستوفي گفته مي شد. اين مقام مستقيماً با فرمان شاه به افرادي كه توسط ديوان الصداره خاصه مشخص مي شد و يا با مثالهايي(20) كه از طرف صدر خاصه شاهان نوشته مي شد، واگذار مي گرديد.
تمامي مستوفيان در اين سه قرن و نيم (عصر صفويه تا پايان حكومت قاجاريه) از سادات رضوي قم بوده اند، اسامي تعدادي از آنان چنين است: ميرزا محمد جعفر قمي مستوفي، ميرزا محمد ابراهيم مستوفي، ميرزا محمد اسحاق مستوفي، ميرزا محمد ابراهيم فرزند ميرزا محمد اسحاق، ميرزا علي رضا فرزند ميرزا محمد ابراهيم مستوفي و ديگران.(21)
شخص عهده دار خدمت صاحب نسقي، يعني كارپردازي در آستانه مقدسه نيز با فرمان مستقيم شاهان معين مي شده است. چنانچه صاحبان خدمت سركشيكي، مدرسي، خطابت و بعضي مشاغل كوچك آستانه با فرمان شاهان معين مي شدند.(22)
بعد از دوره قاجاريه باز شيوه عوض شد و اختيار تمامي امور به دست توليت افتاد.(23)
موقعيت اجتماعي و اقتصادي متوليان
متوليان آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام غالباً از سادات رضوي و حسيني بوده اند و همه آنها از طرف شاهان و حاكمان وقت فرمان و حكم توليت داشته اند. بدين جهت، داراي قدرت اجتماعي زيادي بودند.
واقفين املاك به مزارات و آستانه ها و اماكن مقدس و ساير امور معمولاً براي متوليان آن «حق التولية» قرار مي دادند و الآن هم اين سنت و قانون در بسياري جاها جريان دارد و معمولاً عشر از درآمد حاصل از آن را براي متولي قرار مي دادند؛ هر چند طبق قانون اوقاف، اگر واقف حق التولية براي متولي معين نكند، اجرة المثل را به متولي آن مي دهد.(24)
در آستانه مقدسه قم نيز اين سنت و قانون از ابتداي پديد آمدن توليت براي آستانه مرسوم بوده و الآن نيز جريان دارد. و شاهان و حكام نيز اين حق و ساير مسايل و حقوق را در متن فرامين خود براي متوليان متذكر شده اند.
بيش از هفت الي هشت قرن متوالي كه سادات رضوي متولي مطلق و يا متولي شرعي آستانه مقدسه بودند، علاوه بر حق التولية، حق النقابة نيز دريافت مي كردند؛ چون آنها نقيب سادات قم نيز بودند و در فرمانها اين مسأله به روشني آمده است.
متوليان از سادات رضوي و حسيني از قدرتمندترين و ثروتمندترين طبقات جامعه آن روز محسوب مي شدند و در دستگاه حكومت زمان خودشان نفوذ داشتند و از هر جهت مورد حمايت بودند.
البته ناگفته نماند كه بعضي از آنها در كارهاي خير اجتماعي و مذهبي سهيم بودند و آثار نيكي نيز از خود بر جاي گذاشتند و بعضي از آنها انسانهاي عالم و ممتاز و متدين و به فكر مشكلات جامعه و پيرامون خود بودند.
حكومتها از املاك و درآمدهاي آستانه مقدسه و متوليان حرم هيچ گونه ماليات و اخراجات و حقوق ديواني و امثال آن نمي گرفتند؛ حتي از املاك شخصي متوليان كه بسيار متمول بوده اند نيز ماليات نمي ستاندند و علاوه بر اين، از ساير سادات رضوي و مجاورين آستانه مقدسه نيز به همان منوال هيچ گونه مالياتي دريافت نمي شد.
نگاهي به متن احكام و فرامين شاهان مبني بر نصب متوليان به مقام توليت آستانه مقدسه نشان مي دهد كه چه امتيازاتي براي آنها قائل شده اند؛ امتيازاتي كه غير از معاف بودن آستانه مقدسه از مالياتها بوده است.
در فرمان جهان شاه قرا قويونلو كه در سال 867 ه . ق. صادر شده و به موجب آن سيد نظام الدين احمد رضوي به مناصب نقابت سادات و توليت اوقاف آستانه مقدسه برگزيده شده، آمده است كه امرا و وزرا و سادات و حكام و قضات و متصديان اعمال و اكابر و سكان و وطان بلدة المؤمنين قم مع التوابع و اللواحق همه بايد مشاراليه را متصدي مناصب مذكوره دانسته و در اموري كه سبب رونق روضه معطره حضرت معصومه عليهاالسلام مي شود، رعايت كنند و از صواب ديد او بيرون نروند و در قسمتي از آن آمده كه: «پرسش و قطع و فصل معاملات شرعي و عرفي سادات بدو مفوض شمرند» و «چون حسب المسطور، بدين مهمات اقدام نمايد، حق النقابة و رسم التولية به دستور معيار سابق تصرف نمايد و زياده توقع نكند».(25)
طي قرون متوالي علاوه بر توليت آستانه مقدسه، توليت مسجد امام حسن عسكري عليه السلام كه داراي موقوفات بوده و همچنين توليت آستان امام زاده علي بن محمدالباقر عليه السلام در اردهال نيز به آنها واگذار شده و مزاياي آن اماكن متبرك نيز عايد آنها مي شده است.
همان طور كه املاك و اموال آستانه از مالياتهاي مختلف معاف بوده، املاك شخصي متوليان نيز از حقوق ديواني و مالياتها و اخراجات معاف بوده اند. در فرمان يعقوب بيك آق قويونلو، مورخ 884 ه . ق. در تفويض توليت آستانه و نقابت سادات و مزار امام زاده علي بن محمد الباقر عليه السلام به سيد نظام الدين سلطان احمد رضوي و برادرش سيد كمال الدين عطاءالله آمده است:
«و به دستوري كه در فرامين سلاطين مذكور مسطور است، از موقوفات مشهدين منورين و املاك و اسباب ايشان و ساير سادات رضويه و مجاوران مزارات مذكوره كه در شهر و ولايت قم دارند، ارثاً و اكتساباً مال و اخراجات و حقوق ديواني نمي گرفته اند و بر ايشان معاف و مسلم بوده و تا غايت استمرار يافته، به همان دستور معاف و مسلم و ترخان و مرفوع القلم دانند و تغيير و تبديل به قواعد مستمره راه ندهند و كسي را در خانه هاي ايشان فرود نياورند و چهار پايان ايشان را به الاغ(26) نگيرند و مواشي(27) و مراعي(28) و تمغا(29) نستانند و برزيگران ايشان را بيكار و شكار نفرمايند و قبچور(30) نستانند و اميراني نطلبند و احكام سابق ايشان را شمرده، در كل، ابواب رعايت و مراقبت واجب دانند و شرايط اعزاز و لوازم احترام به جاي آورند».(31)
اين احكام و فرامين شاهان و امتيازات زيادي كه به متوليان مي دادند، باعث گرديد كه آنها داراي ثروتهاي كلان و املاك و اموال و مزارع و باغات و وسايل و مواشي و حشم بسيار زيادي شوند.
به عنوان نمونه، آيةالله مسعودي خميني، توليت كنوني آستانه مقدسه، در خاطرات خود مي گويد: «چندي قبل حاج احمد آقا توليتي از اقوام مصباح التولية، نزد من آمده و مي گفت: مصباح التولية، نود ميليون دلار در بانك انگلستان پول دارد».(32)
و قبل از او در اوايل به حكومت رسيدن قاجار نيز وضعيت به همين صورت بوده است. آقاي دانش پژوه به نقل از «سفرنامه قم» افضل الملك مي گويد: «درباره باغهاي قم كه به پنجاه مي رسد، گفته شده كه اين باغات تمام از آب رودخانه مشروب مي شوند. هر باغي كه متعلق به متولي باشي است، به واسطه استيلاء قدرت يا نقدي و اجحافي كه دارد، هميشه پرآب و در انهارش آب جاري است؛ اما ساير باغات به نوبت آب دارند».(33)
و همچنين به هزينه آستانه مقدسه در سال 1316 ه . ش . كه در كتاب «راهنماي قم» درج شده، به عنوان عشر حق التوليه نگاه كنيد.(34)
متوليان سادات رضوي از ابتدا تا قرن يازده - دوازده هجري قمري و متوليان از سادات حسيني از قرن دهم تا اواخر حكومت طاغوت پهلوي داراي چنين موقعيتهايي بودند و البته شخصيتهاي ممتازي داشتند كه خدمات زيادي به جامعه رسانده و بلا گردان بسياري حوادث از قم و جامعه آن روز خود بوده اند؛ مثلاً ميرزا محمد خليل متولي باشي از سادات حسيني در نيمه دوم قرن دوازدهم هنگامي كه آقا محمد خان قاجار به قم حمله كرد و قم را محاصره نمود و بعد شهر را به تصرف خود در آورد و مشغول قتل و غارت شد، با وساطت و شفاعت وي و چند تن ديگر، از گسترش اين فاجعه جلوگيري شد كه شرح آن در ذيل نام وي خواهد آمد و همچنين ميرزا سيد محمد باقر متولي باشي داراي شخصيتي ممتاز و محبوب و خدوم و دانشور و بامعنويت بوده است كه پرداختن به اين جهت، خود نگارش اثري مستقل مي طلبد.
و نيز تعدادي از متوليان قبل از پيروزي انقلاب اسلامي كه از سادات رضوي و حسيني نبوده اند، از درباريان و رجال سياسي بوده اند كه رژيم براي كنترل يا بهبود اوضاع قم و حوزه علميه به توليت آستانه مقدسه منصوب مي نمود كه شرح آن مجالي ديگر مي طلبد.
اما پس از پيروزي انقلاب اسلامي، دو تن از روحانيان فرهيخته و وارسته حوزه علميه قم كه سابقه انقلابي و سياسي درخشاني داشتند، عهده دار مقام توليت آستانه مقدسه شدند كه مختصري از شرح زندگاني آنها خواهد آمد.
قراردادن ناظر از طرف حاكم يا واقف جهت نظارت بر كارهاي متوليان
حاكمان و واقفان معمولاً يك يا چند نفر را به عنوان «ناظر» جهت مراقبت و نظارت بر كارهاي متولي مزارات و املاك موقوفه اي معين مي كنند و اين امري لازم است؛ خصوصاً در امور مالي و عايدات املاك و اجاره رقبات، مخارج آن، عمران رقبات موقوفه و عمران مزارات، و مصرف عايدات بر طبق نظر حاكم و واقف، و امور ثبتي و دادرسي و اداري و يا احياناً فروش و تبديل به احسن املاك وجود ناظر امري لازم و ضروري است.(35)
وقتي كه حاكم، متولي را تعيين مي كند و يا واقف، توليت وقف را مشخص مي سازد و ناظر نيز براي آن تعيين مي گردد، اگر كارهاي متولي در مزارات اوقاف منوط به امضا و تصويب ناظر شود، آن ناظر را «ناظر استصوابي» مي گويند و اگر متولي را موظف كرده باشند كه امور را فقط به اطلاع و نظر ناظر برساند، اين ناظر را «ناظر اطلاعي» مي گويند.(36)
و معمولاً براي ناظرين، حقوقي به عنوان «حق النظارة» تعيين مي كنند. در آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام و امور وقفي آن نيز ناظر يا ناظرين معين بوده اند و حق النظارة نيز دريافت مي كردند. در زمان طاغوت، اين نظارت از طرف اداره كل اوقاف بوده است.
در سال 1139 ه . ق. آستانه مقدسه هم بر كارهاي «توليت جديدي» (تفويضي) و هم بر كارهاي «توليت قديمي» (شرعي) ناظر داشته و حق النظاره آنها هم مشخص بوده است.
در نسخه مداخل و مخارج سال مزبور ناظرين و حق النظاره آنها آمده است كه نام ناظر توليت تفويضي به طور واضح برده نشده و فقط لقب او آمده و گويا خود توليت جديدي حق النظارة نيز داشته است؛ ولي ناظر توليت قديمي بر عهده شخصي به نام مير محمد حسين و غير او از اولاد مير ابوالمفاخر و ميرابوالفضل بوده است.(37)
همچنين در گزارش عملكرد دوساله در سالهاي 1344 تا 1346 ه . ش . آمده كه متولي آستانه مقدسه به نام محمد مهران مبلغي را به عنوان حق النظارة و كمك به هزينه اداري اوقاف در نظر گرفته است.(38)
پي نوشت:
1) ر. ك: «تربت پاكان» ج 1، ص 206؛ «فهرست نسخ خطي كتابخانه آستانه مقدسه قم» ص 56، بخشي از فرمان جهان شاه قرا قويونلو از شاهان تركمان در واگذاري توليت و مناصبي ديگر به سيد نظام الدين احمد.
2) ر. ك: «تاريخچه وقف در اسلام» صص 11 - 10.
3) ر. ك: «امل الآمل» محمد بن حسن عاملي، ج 1، ص 56؛ «رياض العلماء» ميرزا عبدالله افندي، ج 2، صص 75 - 62؛ «فهرست نسخ خطي آستانه مقدسه قم» ص 82، به نقل از «تاريخ قم» فيض.
4) ر. ك: «تربت پاكان» ج 1، صص 203 - 202.
5) ر. ك: «تاريخچه وقف در اسلام» صفحات 16 به بعد.
6) ر. ك: «استبصار» شيخ طوسي، ج 2، صص 80 - 79؛ «كتاب الغيبة» شيخ طوسي، ص 213.
7) ر. ك: «تاريخ قم» حسن بن محمد بن حسن قمي، صص 213 - 211؛ «رجال طوسي» محمد بن حسن طوسي، ص 427 و 398.
8) ر. ك: «رجال كشي» محمد كشي، ص 596، چاپ مشهد.
9) ر. ك: «تاريخ قم» ص 279.
10) ر. ك: همان، ص 18.
11) ر. ك: همان، ص 213.
12) ر. ك: «رجال طوسي» صص 413 و 462؛ «رجال نجاشي» احمد نجاشي، ص 44؛ «رجال حلّي» حسن بن يوسف حلّي، ص 49.
13) ر. ك: «النقض» عبدالجليل قزويني رازي، ص 195.
14) ر. ك: «تربت پاكان» صص 206 - 203؛ «فهرست نسخ خطي كتابخانه آستانه مقدسه قم» صص 56 - 54.
15) ر. ك: «تربت پاكان» ص 204؛ «فهرست نسخ خطي كتابخانه آستانه مقدسه قم» ص 55.
16) ر.ك «تاريخ نقباء السادات قم» حميد رضايي، قم، انتشارات زائر آستانه مقدسه، در دست چاپ.
17) ر.ك: همان.
18) ر. ك: «النقض» ص 195.
19) متن فرامين و احكام شاهان در واگذاري توليت آستانه مقدسه به افراد، موجود در «فهرست نسخ خطي آستانه مقدسه قم» و «تربت پاكان» ج 1 مراجعه كنيد.
20) مثال: فرمان پادشاه و مثاله نويس به معناي فرمان نويس مي باشد «فرهنگ فارسي معين».
21) ر. ك: «فهرست نسخ خطي كتابخانه آستانه مقدسه قم» ص 80؛ «تربت پاكان» ج 1، صص 264 - 251.
22) ر. ك: «تربت پاكان» ج 1، ص 251 به بعد.
23) ن.ك: «تربت پاكان» ج 1، فرمانهاي صادره در زمان قاجاريه.
24) ر. ك: «تاريخچه وقف در اسلام» ص 3؛ «وقف در ايران» مينو دخت مصطفوي رجالي، صص 76 - 75؛ و نيز به متن وقف نامه ها و فرامين شاهان در نصب متوليان آستانه ها نگاه كنيد.
25) ر. ك: «تربت پاكان» ج 1، صص 205 - 203؛ «فهرست نسخ خطي كتابخانه آستانه مقدسه قم» ص 56.
26) الاغ: كار بي مزد (فرهنگ فارسي معين).
27) مواشي: ماليات چارپا (فرهنگ فارسي معين).
28) مراعي: ماليات مرتع (فرهنگ فارسي معين).
29) تمغا: ماليات بر مال و سرمايه (فرهنگ فارسي معين).
30) قبچور: ماليات متعلق به چارپايان و حيوانات (فرهنگ فارسي معين).
31) ر. ك: «تربت پاكان» ج 1، صص 212 - 211؛ «فهرست نسخ خطي كتابخانه آستانه مقدسه قم» صص 61 - 59.
32) خاطرات آيت الله مسعودي خميني» جواد امامي، ص 82.
33) فهرست نسخ خطي كتابخانه آستانه مقدسه قم» ص 101، به نقل از «سفرنامه قم» افضل الملك، ص 265 و 276.
34) ر. ك: «راهنماي قم» نشريه دفتر آستانه قم، ص 116.
35) ر. ك: «تاريخچه وقف در اسلام» ص 4؛ «وقف در ايران» صص 106 - 105.
36) ر. ك: همان مدارك.
37) ر. ك: «تربت پاكان» ج 1، ص 357.
38) ر. ك: «آستانه مقدسه، قم، گزارش عملكرد دو ساله از اسفند ماه 1344 تا بهمن ماه 1346» محمد مهران، ص 15.
نويسنده : خادم الرضا |
تاريخ : پنج شنبه 26 بهمن 1391برچسب:,زینبیون,زینبیون رسالت شمالی , زینبیون , هیئت زینبیون ,عکس تاریخی, شهرمشهد, امام رضا,جهان میهن,عکس تاریخی حرم امام رضا, شهرمشهد,عکس,شعر,شاعر,شعر,اشعارمذهبی , دانلود نوحه ,سینه زنی ,مداحی ,تصاویر,عکس, همه نوع عکس ,خشکل ,زیبا ,سوپرعکس مشهد ,تصاویر,عکس ,عکاس, عکس تاریخی, شهرمشهد, امام رضا,جهان میهن,عکس تاریخی حرم امام رضا, شهرمشهد,عکس,شعر,شاعر,شعر,اشعارمذهبی , دانلود نوحه ,سینه زنی ,مداحی ,تصاویر,عکس, همه نوع عکس ,خشکل ,زیبا ,سوپرعکس مشهد ,تصاویر,عکس ,عکاس, عکس تاریخی, شهرمشهد, امام رضا,جهان میهن ,عکس تاریخی حرم امام رضا, شهرمشهد,عکس,شعر,شاعر,شعر,اشعارمذهبی , دانلود نوحه ,سینه زنی ,مداحی ,تصاویر,عکس, همه نوع عکس ,خشکل ,زیبا ,سوپرعکس مشهد ,تصاویر,عکس ,عکاس, اشعارمذهبی ,شعر,فیلم ,دانلودفیلم ,دانلودنوحه ,مداحی ,محمودکریمی,جوادمقدم ,سلحشور,حدادیان ,منصورارضی ,واعظی ,بهمنی,هلالی ,سینه زنی ,شور,مولودی ,روضه ,سخنرانی,عزاداری,سماواتی,طاهری,بنی فاطمه ,مشهد,دانشگاه,جهان میهن,مسکن,املاک,شهرداری,ملت,ملی,صادرات,سپه,چهارده معصوم,ائمه,پرندگان ,پرنده,حیوانات,طاووس,خرس,تحقیق , تحقیق ,تحقیق,تحقیق دانشگاه ,استان خراسان ,غیرمجاز,مذهبی,کتاب,دانلودکتاب,حوزه علمیه,مدرسه,شرکت,خریدوفروش,موبایل,بازار,ماشین,خودرو,تهران,اصفهان,بلیت ,هواپیما,جک,طنز,اتوبوس,عیدنوروز,اوقاف,بعثه خراسان,مرجع تقلید,مراجع, عکس تاریخی, شهرمشهد, امام رضا,جهان میهن,عکس تاریخی حرم امام رضا, شهرمشهد,عکس,شعر,شاعر,شعر,اشعارمذهبی , دانلود نوحه ,سینه زنی ,مداحی ,تصاویر,عکس, همه نوع عکس ,خشکل ,زیبا ,سوپرعکس مشهد ,تصاویر,عکس ,عکاس, عکس تاریخی, شهرمشهد, امام رضا,جهان میهن,عکس تاریخی حرم امام رضا, شهرمشهد,عکس,شعر,شاعر,شعر,اشعارمذهبی , دانلود نوحه ,سینه زنی ,مداحی ,تصاویر,عکس, همه نوع عکس ,خشکل ,زیبا ,سوپرعکس مشهد ,تصاویر,عکس ,عکاس, عکس تاریخی, شهرمشهد, امام رضا,جهان میهن,عکس تاریخی حرم امام رضا, شهرمشهد,عکس,شعر,شاعر,شعر,اشعارمذهبی , دانلود نوحه ,سینه زنی ,مداحی ,تصاویر,عکس, همه نوع عکس ,خشکل ,زیبا ,سوپرعکس مشهد ,تصاویر,عکس ,عکاس, , اشعارمذهبی ,دانلودشعر,مداحی ,نوحه ,اشعارشهادت حضرت معصومه ,حضرت فاطمه معصومه , متن اشعارحضرت معصومه ,قم ,اشعاررحلت حضرت معصومه ,فوت حضرت معصومه ,حضرت معصومه , شعر,جهان میهن , زینبیون رسالت , زینبیون, اشعارمذهبی ,دانلودشعر,مداحی ,نوحه ,اشعارشهادت حضرت معصومه ,حضرت فاطمه معصومه , متن اشعارحضرت معصومه ,قم ,اشعاررحلت حضرت معصومه ,فوت حضرت معصومه ,حضرت معصومه , شعر,جهان میهن , زینبیون رسالت , زینبیون, اشعارمذهبی ,دانلودشعر,مداحی ,نوحه ,اشعارشهادت حضرت معصومه ,حضرت فاطمه معصومه , متن اشعارحضرت معصومه ,قم ,اشعاررحلت حضرت معصومه ,فوت حضرت معصومه ,حضرت معصومه , شعر,جهان میهن , زینبیون رسالت , زینبیون, اشعارمذهبی ,دانلودشعر,مداحی ,نوحه ,اشعارشهادت حضرت معصومه ,حضرت فاطمه معصومه , متن اشعارحضرت معصومه ,قم ,اشعاررحلت حضرت معصومه ,فوت حضرت معصومه ,حضرت معصومه , شعر,جهان میهن , زینبیون رسالت , زینبیون, , , |
نوع مطلب :
<-CategoryName-> |
|
